Birleşik Cümlenin Özellikleri
İçinde birden fazla yargının bulunduğu cümleler, birleşik cümledir. Bu yapıdaki cümlelerde esas yargıyı üzerinde bulunduran bir temel cümle ve bu temel cümleyi çeşitli yönlerden tamamlayan yan cümleler bulunur. Birleşik cümleleri şu başlıklar altında inceleyebiliriz:
1. ŞARTLI BİRLEŞİK CÜMLE
İçinde şart kipi bulunan cümledir. Şart kipi, diğer fiil çekimlerinden farklı olarak bitmiş bir hareket göstermez, bir yargı ifade etmez. Bu sebeple şart kipiyle bağımsız bir cümle yapılamaz. Bu yapıdaki cümlede şart kipini taşıyan yardımcı cümle önce, temel cümle sonra gelir. Şart cümlesi temel cümleyi genellikle şart, zaman, sebep, benzetme gibi anlamlarla tamamlar ve temel cümlenin zarfı olur:
Derslerine düzenli çalışırsan sınıfını kolay geçersin.
Pazar günü hava güzel olursa gezmeye gideceğiz.
“Artık demir almak günü gelmişse zamandan
Meçhûle giden bir gemi kalkar bu limandan.”
(Yahya Kemâl)
Hava güzel olursa / yarın pikniğe gideriz.
Çanakkale'yi de gezerdik, / vaktimiz olsaydı.
Cihanın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin yurdun.
"Havaya bakarsam hava alırım
Toprağa bakarsam dua alırım
Topraktan ayrılsam nerde kalırım
Benim sadık yarim kara topraktır."
Bazı kalıplaşmış şart cümleleri özne veya nesne de olabilir.
İstek bildiren şart eki bağımsız cümle kurar. Ancak istek ifadesinde de yargının kuvvetli olmadığı sezilmektedir.
Bir gün çıkıp gelsen, vursan kapıma
Atılsan boynuma kollarını açarak
Otursan dizlerime yaramaz bakışlarla
Konuşsan yine öyle yarım yamalak.
2. "Kİ"Lİ BİRLEŞİK CÜMLE
Farsçadan dilimize giren ki bağlama edatıyla yapılan birleşik cümledir. Ki edatı, çekimli bir fiilden sonra gelince bağlama edatı olur. Bu cümlelerde ki edatına kadar olan kısım asıl unsur; ki edatından sonraki unsur yardımcı unsurdur. Bu sıralanış Türkçeye aykırıdır. Ki edatı çıkarılınca cümle Türkçedeki sıralanışa uyar:
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum.)
Öyle insanlar vardır ki yaptıkları iyilikleri her fırsatta söylemekten zevk duyarlar. (Yaptıkları iyilikleri her fırsatta söylemekten zevk duyan insanlar vardır.)
Ki’den önceki unsurun isim olması hâlinde ki, yardımcı cümleyi asıl cümleye bağlamaz, asıl cümlenin yüklemini onun isim unsuruna bağlar. Böyle cümlelerde söylenmese de anlamda bir değişiklik olmaz:
Limon ki bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir. (Limon bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir. / Bol vitaminli bir meyve olan limon kışın yetişir.)
3. İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE
Bir cümlenin herhangi bir görevle başka bir cümlede yer almasıyla meydana gelen birleşik cümledir. Araya giren cümle, temel cümledeki anlamı tamamlayan yardımcı cümle olarak nesne veya diğer unsurlardan birinin parçası olur:
Asıl yargı sonda bulunur.
Yardımcı cümle nesne olarak kullanılabilir. Alıntı hâlindedir.
Adam, / "Kartınız geçerli değil." / demez mi?
Şark için "Ölümün sırrına sahiptir." derler.
"Savaşı önce kendime karşı kazanmalıyım." diye düşündü.
Yardımcı cümle ana cümle içinde bir isim tamlamasının tamlayanı olarak bulunabilir.
Iraklardan bir dondurmacının "Vişnelim var, kaymaklım" nidası titreyerek dağılıyordu.
Artık "Ev alma komşu al." atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum.
Yardımcı cümle edat grubu olabilir.
Gönül Anadolu'da Yunus Emre'nin "Taştın yine deli gönül / Sular gibi çağlar mısın" gibi mısralarıyla şahlanır. Edebiyat öğretmeni içinizde “Han Duvarları”nı okuyan var mı, dedi. Hayır, o değil, şu uzun boylu adam, dedi.
4. GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE
Bu tür cümlelerde yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir öğesi olabildiği gibi, bir öğenin parçası da olabilir.
Girişik birleşik cümleler, fiilimsilerle ve çekimli fiillerle kurulur.
Havaların ısınması / tatil düşkünlerini sevindirdi. (Özne)
Yan Cümlecik Temel Cümle
Çadırları çalanlar / bulunamadı. (Sözde özne)
Evlerin ne zaman biteceğini / bilmiyoruz. (Nesne)
Babasını karşısında görünce / çok sevindi. (Zarf tümleci)
Havalar soğuduğundan / artık dışarı çıkmıyor. (Zarf tümleci)
Ellerim takılırken / rüzgarların saçına (Zarf tümleci)
Asıldı arabamız bir dağın yamacına.
Comments