Küçük Ünlü Uyumu Kuralı

Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlayabilmenin önemli yollarından biri de küçük ünlü uyumu kuralıdır.

Küçük ünlü uyumu iki kuraldan oluşur :

1. Çok Heceli Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler gelir.

a'dan sonra ; a ya da ı,

e'den sonra; e ya da i,

i'den sonra; ı ya da a,

i'den sonra; i ya da e gelebilir.

Uyarı :

Küçük ünlü uyumunda, büyük ünlü uyumun da aranır; çünkü Türkçe'de iki kural birbiriyle çelişemez.

Örnekler :

Geleceğiz, inceledik, sevindiler, Karanlık, bıraktık, anlaşıldı... sözcükleri hem büyük hem de küçük ünlü uyumu kuralına uyar.

Sakin, mani, ilave, silah, inanç, ani, kainat, mimar... gibi sözcükler, görünüşte küçük ünlü uyumuna uyar; ancak bu sözcükler büyük ünlü uyumuna uymadıkları için Türkçe değildir; küçük ses uyumu kuralı da aranmaz.

Uyarı 1.

Büyük ünlü uyumuna uydukları halde küçük ünlü uyumuna aykırı sözcükler de vardır.

Örnekler :

Çamur, kabuk, sabun, yağmur, hamur, samur, tavuk, kavuk... gibi sözcükler, küçük ünlü uyumu kuralına uymaz. Çünkü düz sesli olan "a" dan sonra dar yuvarlak sesli "u" gelemez.

Türkçe olan bu sözcüklerin küçük ünlü uyumuna uymamalarının nedeni ünlülerindeki değişmelerdir. "m, b, v" dudak ünsüzlerinden önce "a" ünlüsü varsa, bu ünsüzlerden sonra gelen "ı" ünlüsü, "u" ünlüsüne dönüşür.

Bu sözcükler, kimi bölgelerimizde hâlâ "yağmır, kabık, sabın, çamır..." biçiminde söylenmektedir.

2. Çok heceli Türkçe sözcüklerde, yuvarlak ünlülerden sonra (o, ö, u, ü) ya dar - yuvarlak ünlüler (u, ü) ya da düz - geniş ünlüler (a, e) gelir.

o'dan sonra; u ya da a

ö'den sonra; ü ya da e

u'dan sonra; u ya da a

ü'den sonra; ü ya da e ünlüleri gelebilir.

Örnekler :

Odun, oda, orta, ordu, özer, öykü, uzak, uzun, üzüm, küme ... gibi sözcükler hem büyük hem de küçük ünlü uyumuna uyar.

Uyarı 1:

-yor eki kimi zaman büyük ünlü uyumuna denk düşse de küçük ünlü uyumuna her zaman ters düşer.

Örnekler :

Bakıyor, anlatıyor, yazıyor... gibi sözcükler Türkçedir. Ancak bunlar -yor ekinden dolayı küçük ünlü uyumuna aykırıdır.

Geliyor, izliyor, seviyor... gibi sözcükler, Türkçedir. Bu sözcükler -yor ekinden dolayı hem büyük hem de küçük ünlü uyumuna aykırıdır.

Uyarı 2 :

"o ve ö" ünlüleri çok heceli Türkçe sözcüklerin yalnızca ilk hecesinde bulunabilir. Bu kurala uymayan tüm sözcükler yabancı kökenlidir.

Örnekler :

Fotoğraf, horoz, monolog, dialog, soprana ... gibi sözcüklerde "o" ünlüsü ilk hecenin dışında da kullanıldıklarından küçük ünlü uyumuna aykırıdır. Bu sözcüklerin tümü yabancı kökenlidir.

Uyarı 3 :

Bir sözcüğün küçük ünlü uyumuna uyup uymadığını anlamada izlenecek yöntem :

Bir sözcüğün büyük ünlü uyumuna uyup uymadığı aranırken hecelerdeki ünlülerin tümü birden dikkate alınır. Tüm ünlüler kalın ya da inceyse sözcük büyük ünlü uyumuna uygun sayılır.

Sevincimizi onlara belli etmedik.

Bu cümlelerin tüm sözcükleri B.Ü.U'ya uyuyor.

Küçük ünlü uyumu aranırken 1. ünlü ile 2. Ünlü; 2. Ünlü ile 3. Ünlü; 3. Ünlü ile 4. Ünlü ... arasında uyum olup olmadığı araştırılır.

Örnekler :

Ortalıkta yaygın bir söylenti vardı.

Bu cümledeki tüm ünlüler, hem büyük hem de küçük ünlü uyumuna uymaktadır.

"Ortalıkta" sözcüğünde "o" dan sonra "a" gelebilir, "a" dan sonra "ı" gelebilir; "ı" dan sonra "a" gelebilir. Bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak "o" dan iki hece sonra gelen "ı" ünlüsü var diye küçük ünlü uyumuna aykırıdır, denemez.

"Yangın ve vardı" sözcükleri; "a" dan sonra "ı" gelebildiği için küçük ünlü uyumuna uyar.

"Söylenti" sözcüğü; "ö" den sonra "e"; "e" den sonra "i" ünlüsü gelebildiği için küçük ünlü uyumuna uyar.

Söylediklerine inanmak isterdim.

"Söylediklerine" sözcüğü hem büyük hem de küçük ünlü uyumuna uyar. Tüm ünlüleri ince ünlü olduğu için büyük ünlü uyumuna; "ö" den sonra "e"; "e" den sonra "i", "i" den sonra "e", "e" den sonra "i" ve "i" den sonra "e" ünlüsü gelebildiği için de küçük ünlü uyumuna uyar.

"inanmak" sözcüğü de Türkçe'dir. Bu sözcüğün kökü "ınanmak"tır. Bu sözcük, ses değişmesiyle büyük ünlü uyumuna aykırı düşmüştür. Büyük ünlü uyumuna ters düştüğü için küçük ünlü uyumuna da aykırıdır.

"İsterdim" sözcüğü hem büyük hem de küçük ünlü uyumuna uyar. Tüm ünlüleri ince ünlü olduğu için büyük ünlü uyumuna; "i" den sonra "e" ve "e" den sonra "i" ünlüleri gelebildiği için küçük ünlü uyumuna uyar.

Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler:

Horoz, bakıyor, sabun, yağmur, fotoğraf, manidar, sahip, toto, piyango, fiyonk, dünya, çamur, televizyon, radyo, psikoloji, sosyoloji...

Küçük ünlü uyumuna uyan sözcükler:

Gezinti, yorum, söylenti, araştırma, boğulmak, soygun, ödemelerimiz, uzunluk, uzaklığından, çelimsiz, süzülmek, seyirci, ordularımızın, üzüntülerini, iniltilerini, bilimsel, uyuyamamıştık...