Kutadgu Bilig (1069) - Yusuf Has Hâcib

İslâmî Türk edebiyatının bilinen ilk büyük eseri olan Kutadgu Bilig 6645 beyit içeren manzum olarak yazılmış bir siyasetname kitabıdır. Kutadgu Bilig'in kelime anlamı mutlu olma bilgisidir.

Kutadgu Bilig'in yazarı Yusuf Has Hâcib hakkında, esere sonradan eklenen mensur ve manzum önsözlerde kısa bilgiler vardır. Bu eklerde verilen bilgilere göre Yusuf Balasagunludur ve 1010/1015 yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir. Yusuf’un yazmış olduğu eserden devrinde yüksek bir terbiye ve eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. Eserini Balasagun’da yazmaya başlamış, ancak 1068 yılında buradan ayrılarak Kaşgar’a gitmiş 1069’da bitirdiği eserini burada Karahanlı hükümdarı Tavgaç Buğra Han’a sunmuştur. Kâşgar'a gelip Kutadgu Bilig'i tamamlayan ve hükümdara sunan Yusuf, hükümdarın eserini beğenmesi üzerine saraya has hâcib (başmâbeyinci) olarak tayin edilmiştir.

İçerik olarak bir öğüt ve siyaset kitabı görünümdeki Kutadgu Bilig, beyitler hâlinde, mesnevi nazım şeklinde Şehname vezninde (feûlün feûlün feûlün feûl) yazılmış çok büyük bir eserdir. Ancak eserin sonundaki üç bölüm gazel tarzında kafiyelenmiştir. Ayrıca eserin içerisinde mani tarzında kafıyelenmiş dörtlükler de vardır. Eski Uygur şiirindeki mısra başı kafiyesi kimi zaman Kutadgu Bilig'de de görülmektedir.

Yusuf, eserini san'at gayesiyle değil, didaktik bir amaçla yazmıştır. Eser, diğer klâsik şark eserleri gibi Allah'a hamd bölümüyle başlar, ardından peygambere, dört sahabeye övgüden sonra bahariye (bahar tasviri) bölümü gelir. Bahariyenin sonunda çok usta bir geçişle hükümdar övgüsü başlar. Hükümdara övgünün ardından yedi yıldız ile on iki burç, insanoğlunun itibarının bilgi ve akılla olabileceği, dilin fayda ve zararları üzerinde durulduktan sonra Yusuf, yapmış olabileceği hatalardan dolayı okuyucudan özür diler. Bu özür bölümünün ardından ise iyilik yapmak, bilgi ve akıl konularına yer verir, kitabın adını, mahiyetini anlatır ve şairin yaşlılığına döner. Kitabın adı için okuyana kut (baht) versin ve elini tutsun diye "Kutadgu Bilig" koydum, şeklinde bir açıklama düşer. Yusuf eserini alegorik bir tarzda kurmuş ve dört ana kahraman üzerinden eserini oluşturmuştur. Buna göre ideal insanı tasvir eden eserdeki kahramanlar ve temsil ettikleri kavramlar şunlardır.

1. Kün Togdı: köni törü (adalet)

2. Ay Toldı: kut (baht)

3. Ögdülmiş: ukuş (anlayış, idrak, akıl)

4. Odgurmış: akıbet.

Adaleti temsil eden Kün Togdı, hükümdar; bahtı temsil eden Ay Toldı vezirdir. Aklın temsilcisi Ögdülmiş vezirin oğlu, akıbetin temsilcisi Odgurmış ise vezirin oğlunun arkadaşıdır.

Eserde bu manzum hikâye içinde yer alan karşılıklı konuşmalar bir tiyatro eseri özelliği arz etmektedir. Bu bakımdan eser Türk Edebiyatı'nın ilk tiyatro eseri sayılabilir. Kutadgu Bilig Karahanlı Dönemi'nin ölçünlü (standart) Türkçesi ile yazılmıştır.

Kutadgu Bilig'in bugüne ulaşmış bulunan üç nüshası vardır: Herat, Mısır, Fergana nüshaları. Herat nüshası Şahruh Dönemi'nde, 17 Haziran 1439'da Herat'ta istinsah edilmiştir. Şeyhzade Abdürrezzak Bahşı, nüshayı Tokat üzerinden İstanbul'a getirtmiştir. Osmanlı tarihçisi Hammer, 18. asrın son yıllarında bu eseri bulup Viyana'ya götürmüştür Bu nüsha hâlen Viyana'da Avusturya Devlet Kütüphanesi'ndedir.

Mısır nüshası, 1374'ten önceki bir tarihte İzzeddin Aydemir adına Arap harfleriyle istinsah edilmiştir. Hidiv Kütüphanesi müdürü Moritz, 1896'da kütüphaneyi düzenlerken bu nüshayı bulmuştur. Nüsha hâlen Kahire'de, Mısır Devlet Kütüphanesindedir.

Fergana nüshası 14. yüzyılın ilk yarısında Harezm çevresinde Arap harfleriyle istinsah edilmiş olmalıdır. Eser Batı Türkistan'da uzun asırlar boyunca özel kütüphanelerde kaldıktan sonra, Ahmet Zeki Velidi (Togan) tarafından 1913 yılında Fergana'da bulunmuştur. Fakat Birinci Dünya Savaşı, Bolşevik ihtilâli ve Türkistan istiklâl mücadeleleri sırasında tekrar kayıplara karışan nüsha 1925 yılında, Özbek bilgini Fıtrat tarafından yeniden bulunmuştur. Nüsha bugün Taşkent'te bulunmaktadır.