Kuzey Orta Türkçesi

Bu dönemle daha çok Kıpçak Türkçesi kastedilmiştir. Kıpçakça, Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılan coğrafyada atlı göçebe Kıpçak boylarının yazı ve konuşma dili olmuştur. Bunun dışında 13. yüzyılda Mısır ve Suriye sahasında kullanılan bir yazı dili olmuştur. Kıpçakça, Kırım, Polonya ve Ukrayna gibi ülkeler başta olmak üzere Doğu Avrupa’da da Ermeniler tarafından kullanılmıştır.

Kıpçak Türkçesine ait eserler genellikle sözlükler ve gramerler başlıkları altında incelenmiştir. Bunlardan belli başlıları şunlardır:

Kodeks Kumanikus: İtalyanlar ve Almanlar tarafından derlenen 14. yüzyıla ait bir eserdir. Bir sözlük olmasının yanı sıra içerisinde metinler de yer almaktadır. Diğer eserlerin hemen tamamı Memlük sahasına aittir. Sözlük ve gramerler dışında tıp, binicilik ve din gibi konularda da eserler verilmiştir. Bunlardan Kitâbü’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrak1312’de Ebu Hayyan tarafından yazılan bir sözlük ve gramerdir. Kitâb-ı Mecmu-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî 1343 yılında Hali bin Muhammed el-Konevi tarafından yazılan bir sözlük ve gramerdir. Et-Tuhfetü’z Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye 15. yüzyıl başlarında yazılan bir gramer ve sözlüktür. Bülgatü’l-Müştâk fî Lugati’t-Türk ve’l Kıfçak 14. yüzyıl sonu, 15. yüzyıl başında yazılmış bir sözlüktür. El-Kavânînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye de 15. yüzyıl başlarında yazılmış bir gramer kitabıdır. Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t Türkiyye, bir sözlük ve konuşma kılavuzudur. İrşâdü’l-Müluk ve’s Selâtîn, Gülistan Tercümesi, Münyetü’l Guzat gibi eserler dönemin diğer önemli eserlerinden bazılarıdır.

Kıpçakça, Ermeni Kıpçakçası, Karaimce ve Urumca gibi yazı dilleriyle de temsil edilmiştir. Urumlar, Ukrayna’da yaşayan Hristiyan bir topluluktur. Ermeni Kıpçakçası, Ermeni harfleri ile yazılmıştır. 15-17. yüzyıllarda Ermeni harfleriyle kaleme alınmış Kıpçakça metinler vardır. Bu metinler, Ermenice bilmeyen Kıpçaklar tarafından meydana getirilmiştir. Ermeni Kıpçakçası 16-17 yüzyıllardan itibaren Slav dilleri içinde erimiştir. 1552’de Rusların Kazan’ı işgaliyle birlikte Kıpçakçanın yazı dili olarak gelişme süreci sona ermiştir.

Bu dönemin başlıca ses özellikleri şunlardır:

1. Kalınlık-incelik uyumu vardır.

2. Dudak uyumu zayıftır.

3. Kelime başında y-c nöbetleşmesi görülür.

4. Kelime sonunda g, d ve c ünsüzleri yer almaz.

5. Kelime içinde k>g, g>v gelişmesi mevcuttur.

6. Çok sayıda ikizleşme örneği vardır.

Prof. Dr. Ahmet MERMER