Mesnevi Türünün Özellikleri

Lûgat anlamı ikişer, ikişerli demektir. Nazım terimi olarak mesnevî, her beytinin mısraları kendi arasında kafiyeli olan uzun nazım şeklidir. Bazı mesnevîler, dîvânın içinde yer alırlarsa da genellikle mesnevîlerin ayrı kitaplar hâlinde yazılması söz konusudur.

Mesnevîlerin beyit sayısı, sınırsızdır.

Mesnevînin Düzeni: Ayrı kitap halinde yazılmış mesnevîler, genellikle üç bölümden meydana gelirler:

1. Giriş bölümü

2. Konunun işlendiği bölüm

3. Sonuç bölümü

Giriş Bölümü

1. Besmele: Sadece “Bismi’llâhi’r-Rahmâni’r-Rahîm” ibâresinden ibaret olabileceği gibi başlı başına bir şiir de olabilir. Besmele, işleri kolaylaştıran ve işe uğur, bereket kazandıran bir anahtardır.

2. Tevhîd Bölümü: Allâh’ın birliğini ve yüceliğini konu edinen bölümdür. Esmâ’ü’l-hüsnâyı meydana getiren ilâhî sıfatlar sayılır. Kâinâtın düzeni, O’nun birliğine şâhit tutulur.

3. Münâcaat: Allâh’a yakarış bölümüdür. Şâir, kendi zayıflığını ve Allâh’ın azametini anlatır. Günâha batmışlığından, Allâh’ın gufrânından ve affından bahseder. Yazmakta olduğu eserin tamamlanması için Allâh’a sığınır ve yanlışlardan, eksikliklerden uzak olması için Allâh’ın yardımını niyâz eder.

4. Na’t: Hz. Muhammed’e övgüde bulunulan bölümdür.. Hz. Muhammed’in en büyük peygamber olduğu, kâinâtın, onun nûrundan yaratıldığı söylenir. Şefâati dilenir.

5. Mi’râc: Mesnevîlerin girişlerinde, sık sık mi’râc olayı anlatılır.

6. Mu’cizât: Mu’cizât, mu’cize kelimesinin çokluk şeklidir. Hz. Muhammed’in mucizeleri anlatılır.

7. Medh-i Çihâr-Yâr: Dört halîfe olan Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin övüldükleri bölümdür.

8. Pâdişâh Övgüsü: Devrin pâdişâhı övülür.

9. Devlet Büyüğü Övgüsü: Mesnevî, bir vezir, bey veya paşaya sunulacaksa, o şahıs bu bölümde övülür.

10. Sebeb-i Te’lîf: Mesnevînin hangi sebeple yazıldığının anlatıldığı bölümdür.

Konunun İşlendiği Bölüm

Bu bölüm, “âgâz-ı dâstân” diye anılır. Bu bölümde, şu konular işlenir:

Okuyucuyu her hangi bir konuda bilgilendirmek ve onu eğitmek için yazılan mesnevîler:

1. Dînî mesnevîler:

2. Tasavvufî mesnevîler

3. Ahlâkî mesnevîler

4. Ansiklopedi mâhiyetindeki mesnevîler

Okuyucunun kahramanlık duygusuna hitap eden, konusunu menkabelerden ve tarihten alan mesnevîler:

1. Menkabevî mesnevîler

2. Târihî mesnevîler

San’at yönü ağır basan, okuyucunun edebî zevkine hitâb eden, aşk ve mâcerâ mesnevîleri:

1. Şâirlerin gezip gördükleri yerlerde yaşadıklarını anlatan, hayâtından kesitler veren; kişileri, meslekleri, düğünleri ve bazı yöreleri tasvir eden mesnevîler.

Sonuç Bölümü

Bu bölümde ister tek, ister birden çok başlık bulunsun, şâirlerin söyledikleri, şu şekilde sıralanabilir:

1. Allâh’a hamd ü senâ

2. Sultâna övgü ve saltanatının devâmı için du’â

3. Şâirin eseriyle ve şâirliğiyle övünmesi

4. Tanınmış mesnevî şâirlerini ve eserlerini anma

5. Şâirin eserine verdiği ad

6. Hasetçilere, dikkatsiz müstensih ve okurlara yergi

7. Mesnevînin beyit sayısı

8. Mesnevînin yazılış tarihi

9. Okuyucudan hayır du’â isteme

10. Mesnevînin vezninin belirtilmesi.