Orta Türkçe Dönemi

Bazı Türkologlar Türk dilini; eski, orta, yeni şeklinde üç döneme ayırmışlardır. Bu görüşteki Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Onlara göre 10-15. yüzyıllar arası, Orta Türkçe dönemidir. Karahanlı Türkçesinden sonraki Harezm, Kıpçak ve Eski Oğuz Türkçeleri de Orta Türkçenin diğer dönem ve alanlarıdır. Hâlbuki Batı Türkçesinin ilk dönemi olan Eski Oğuz Türkçesinin, diğerlerinden önemli farklılıklar göstermektedir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran Türkologlar ise, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alırlar. Onlara göre Köktürk, Eski Uygur, Karahanlı dönemleri Eski Türkçeyi oluşturur ve Karahanlı Türkçesinin sonunda Türk yazı dili Doğu-Batı olarak ikiye ayrılır.

Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi Eski Uygur Türkçesi’yle çağdaştır. Karahanlı Türkçesi Kâşgar ve Balasagun gibi Müslüman Türk merkezlerinde kullanılırken, Eski Uygur Türkçesi daha doğuda Turfan, Hoço, Beşbalık gibi Manici ve Burkancı Türk merkezlerinde kullanılmaktaydı!. Karahanlı Türkçesi Kutadgu Bilig, Dîvânü Lügati't-Türk, Atabetü’l-Hakayık ve Kur’an tercümeleri gibi eserlerle temsil edilmiştir. Karahanlı Türkçesinin kelime hazinesi yaklaşık 10.000 civarındır. Harezm Türkçesi ise Karahanlı Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş evresi kabul edilir. Nehcül’l Ferâdis, Kısasü’l Enbiyâ, Hüsrev ü Şirin, Muinü’l Mürid ve Muhabbetname gibi eserler dönemin önemli yapıtlarıdır. Çağatay Türkçesi denince akla gelen en önemli isim ise Ali Şir Nevai’dir. Onun dışında Gedai, Şeybani, Babür Şah ve Hüseyin Baykara, Şiban Han gibi isimler de dönemin önemli isimleri arasındadırlar. Kıpçak Türkçesinin, 13-17. yüzyıllar arasında Kuman, Memlük Kıpçakçası, Ermeni Kıpçakçası gibi üç ayrı diyalekti vardır. Kıpçak Türkçesi eserleri, genellikle sözlükler ve gramerlerden oluşmaktadır. Kodeks Kumanikus, Gülistan Tercümesi, İrşadü’l Müluk, Kitabü’l İdrak, Et Tuhfe gibi eserler bu dönemin önemli eserleridir.

Talat Tekin, Orta Türkçe dönemini 11-16., 17. yüzyıllar arası olarak nitelemiş ve bu dönemdeki yazı dillerini şu şekilde sıralamıştır:

1. Karahanlı Türkçesi

2. Harezm Türkçesi

3. Çağatay Türkçesi

4. Kıpçak ya da Kuman Türkçesi

5. Eski Anadolu Türkçesi

6. Volga Bulgarcası

Prof. Dr. Ahmet MERMER