Özne ve Öznenin Özellikleri

Yüklemin bildirdiği işi, oluşu, hareketi yapan veya kendisiyle ilgili bir durumu üzerine alan öğeye özne denir.

-Özneyi bulabilmek için yükleme “kim- ne – hangisi” soruları yöneltilir.

-Özneyi oluşturan kelime veya kelime grupları, isim veya isim soylu kelimelerden oluşur.

Örnek: İlkbaharın tatlı rüzgârlarıyla oynaşan martılar, çılgınca uçuyordu.

-Özne cümlede ismin hal ekleri hariç diğer ekleri alabilir. Özneyi oluşturan kelimeler hal eklerini aldıklarında nesne ve tümleç olarak kullanılır.

Örnek: Ahmet onun gelmesini saatlerdir bekliyor.

Ö. Y.

Ahmet’e gelemeyeceğini söyledi.

Ö. Y

Yüklemle özne cümlenin temel öğeleri olmasına rağmen edilgen çatılı fiillerde özne kullanılmayabilir.

Örnek: Şehre bu yoldan gidilmez.

D.T. D.T. Y.

Bazı cümlelerde kelime halinde özne bulunmayabilir. Bu durumlarda yüklemin aldığı şahıs eklerinden özneyi bulabiliriz. Bu tür öznelere de “Gizli Özne” denir.

Örnek: Eve henüz gelmedi. (Kim gelmedi? “O”)

Sıralı ve bağlı cümlelerde, birden çok yüklemin bağlandığı özne “Ortak Özne” olarak adlandırılır.

Örnek: Adam, adamdan korkmaz; utanır. (Özne her iki yüklemin ortak öznesidir.)

Ö. Y. Y.

Senin geleceğini duymuş; ama seni karşılamaya gelmemiş. ( “O” gizli özne)

Y. Y.

Cümlede özneler dönüşlülük zamiriyle pekiştirilebilir.

Örnek: Bu resmi ben kendim yaptım. (Dönüşlülük Zamiri: kendim)

Cümlede isimlerin haricinde zamirler, sıfatlar, fiilimsiler, tamlamalar, ikilemeler özne olarak kullanılabilir.

Örnek:

- Zamir: Dün kapımızı sen mi vurdun?

- Sıfat Tam.: Sarı renk insana sonbaharı hatırlatıyor.

- Adlaşmış Sıfat: Konuşanlar müdürün içeri girmesiyle sustu.

- Sıfat: Yeşil, tabiatın en güzel rengidir.

- İsim Tam.: Okulun kapısı büyük bir sevinçle açıldı.

- Fiilimsi: Susmak, kimi zaman konuşmaktan daha iyidir.

- İkileme: Kazayı duyan konu komşu bize toplanmış.

- İç cümle: Kitabın başında “Bunu oku” notu düşülmüş.

Özne Çeşitleri

1. Gerçek Özne: Yüklemde bildirilen işi, oluşu ve hareketi bildiren ve yapan ögedir.

Örnek: Bugün size İstanbul’dan misafir geldi.

Köpek, gelen misafirlere havladı.

2. Sözde Özne: Edilgen çatılı fiillerde yüklemde bildirilen işi yapmayıp yapıyor gibi görünen ve “–n –l” fiilden fiil yapım ekini almış yüklemlerle kurulan cümlelerde görülür.

Örnek: Apartmanın merdivenleri yıkanmış.

Bebek sıcak suyla temizlendi.

3. Örtülü Özne: Sözde öznenin kullanıldığı cümlelerde, yüklemde bildirilen işi yapan varlık “ tarafından, nedeniyle, yüzünden, dolaysıyla, etkisiyle...” gibi kelime veya “...-ce ...-ca” ekiyle pekiştirilmişse bu özneye örtülü özne denir.

Örnek: Apartmanın merdivenleri kadınlar tarafından yıkanmış.

Sözde Özne Örtülü Özne Yüklem

Sert esen rüzgar nedeniyle yollar trafiğe kapandı.

Örtülü Özne Sözde Ö. Yüklem

* Not: Bir bildiren cümlede birden fazla özne olamayacağına göre örtülü özne cümle öğesi bulunurken zarf tümleci olarak değerlendirilir.

Özne Yüklem Uyumu

Kurallara uygun bir cümlede, özne ile yüklem (fiil) olumluluk- olumsuzluk ve teklik-çoğulluk yönünden uyum göstermek zorundadır.

a. Olumluluk-Olumsuzluk Uyumu: Cümlede özne olumlu ise yüklem de olumlu; özne olumsuzsa yüklem de olumsuz olmak zorundadır.

Örnek: Benim söylediklerimi herkes duyuyor mu? (herkes= olumlu; duyuyor mu= olumlu)

Öğrencilerin hepsine iyi not vereceğini söyledi. (o= olumlu; söyledi= olumlu)

Şimdi kimse sesini çıkarmasın. (kimse= olumsuz; çıkarmasın= olumsuz)

Anlatılanları hiç kimse dinlemedi. (hiç kimse=olumsuz; dinlemedi= olumsuz)

* Not: Cümlede “ne...ne” olumsuzluk bildiren bağlaç kullanıldığında yüklem olumlu olmak zorundadır.

Örnek: Evde ne ekmek ne de un kalmış.

Aylardır ne gelen ne de giden var.

b. Teklik-Çokluk Uyumu:

I. Tekil Kişi:

1) Birinci tekil şahıs böbürlenmek amacıyla kullanıldığında özne olan zamir de yüklem olan fiil de çoğul kullanılır.

Örnek: Biz işe koyulursak dağları bile deleriz.

Biz adamın ciğerini bile sökeriz.

2) Alçak gönüllülük göstermek için birinci tekil şahıs zamir de yüklem de çoğul kullanılır.

Örnek: Şimdi bu konu üzerinde duralım; incelemelerimizi derinleştirelim.

Bu konuda size güveniyoruz.

II. Tekil Kişi:

Saygı ve nezaket bildirmek için zamir de yüklem de çoğul kullanılır.

Örnek: Siz bilirsiniz.

Emredersiniz.

III. Tekil Kişi:

1) Anlatıma saygı anlamı katmak için, özne tekil olduğu halde yüklem çoğul kullanılır.

Örnek: Ahmet Bey evdeler mi?

Şimdi çıkıtlar ama yarım saat sonra döneceklerini söylediler.

2) Organ isimlerinin çoğulları özne oldukları zaman yüklemleri tekil olur.

Örnek: Ben görmeyeli saçların ağarmış.

Çürük dişlerini Ankara’da yaptırmış.

3) Bitkiler, hayvanlar, zaman isimleri ve cansız varlıkların çoğulları özne olduğunda yüklem tekil olur.

Örnek: Dakikalar saatler birbirini kovaladı.

Köyün köpekleri gelen yabancıya havladı.

* Not: Hayvanlarda ve bitkilerde kişileştirme yapılmışsa özne çoğul kullanıldığında yüklem de çoğul kullanılır.

Örnek: Hayvanlar sadece korunmak ve karın doyurmak için kulak kabartılar.

İlkbaharın tatlı rüzgârlarıyla sarhoş olan martılar, çılgın aralarıyla havayı çınlatıyorlardı.

Düşman gemileri dört yandan adayı kuşattılar.

4) İnsan olan çoğul öznelerin bireyleri bir bütün olarak düşünülüyorsa yüklem tekil olur.

Örnek: Dostlar bizi alış-verişte görsün.

Belediye işçileri greve başladı.

Çoğul öznelerin bireyleri teker teker düşünülüyorsa yüklem çoğul olur.

Örnek: Kaymakam önde, zaptiyelerle Hoca Efendi arkada çıkıp gittiler.

c. Özne ve Yüklemin Kişi Bakımından Uyumu

1) Öznesi tek olan cümlede yüklem tekil olur.

Örnek: Ben geliyorum.

Biz okuyalım onlar dinlesinler.

2) Öznesi ayrı ayrı kişilerden oluşan yüklemler.

Özne hem ikinci hem de üçüncü şahıs ise yüklem, ikinci çoğul şahıs olur.

Örnek: Halil İbrahim’le sen bugün evde kalacaksın.

Özne birinci ve üçüncü şahıslardan ise; ikinci ve birinci şahıslardan ise veya birinci, ikinci ve üçüncü şahıslardan ise yüklem birinci çoğul şahıs olur.

Örnek: Halil İbrahim’le ben yarın okula gitmeyeceğiz.

Ben sen yokuz; biz varız.

O gece Halil İbrahim, Ahmet ve ben parkta uzun bir müddet oturduk.